Ali Oruç’un kaleminden…
Hayvanları kendi ırklarına sembolize etmek, dünyadaki birçok milletin yaptığı bir öz tanımlama hareketidir. Bu sembolik göstergeler kimi zaman sözlü edebiyatın ilk ürünleri olan destanlardan, kimi zaman komşu milletlerin türettiği lakaplardan, kimi zaman da milletlerin yaşadıkları coğrafyanın koşullarından meydana gelir.
Türkler de bu konuda kendilerini kurda benzetmişlerdir. Türkler, kurtların kendilerinin atası olduklarını destanlarında aktarmış, kurda ilahî anlamlar yüklemiş, kurda dair figürleri kendilerine sembolize etmiş, yer ve insan isimlerinde kullanmış, kurdun fiziksel ve sosyal özelliklerini kendilerine örnek edinmişlerdir.
Köpekgiller familyasından olan kurtların Bozkurt türü, Türk kültüründe ve tarihinde tanrısal ve totemik bir anlam taşırken, günümüzde sembolik bir anlam ifade etmektedir. Bu yazımızda Türklerin bu denli içli dışlı oldukları bozkurtlara hitap şekillerini inceleyeceğiz.
Eski Türkler, yırtıcı ve vahşi bir hayvan olan kurda “böri” adını vermiştir. Ancak günümüzde, hem yırtıcı ve korkutucu özelliklere sahip vahşi hayvana hem de bazı küçük böceklere “kurt” denildiği görülmektedir. Güncel Türkçe Sözlük’te “kurt”; Köpekgillerden, Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’da yaşayan, postu gri sarı renkli, yırtıcı ve etçil memeli hayvan olarak tanımlanmıştır.
Etimolojik çalışmalarda, “kurt” kelimesinin “gur/kur/kür” kökünden türediği ve bu kökün güç, kuvvet, dayanıklılık gibi anlamlar taşıdığı ifade edilmektedir. “Kurt” kelimesi, tarihî süreç içerisinde “gurt, kort, bozkurt, kökbörü, gökbörü, börü, böri, böre, pörü, börteçine, çina, asena, kaşgır, şane, boyan, beçkem, aşına, canavar, kaşaba, yalınsak” gibi çeşitli sözcüklerle de ifade edilmiştir.
Din Muhammed Ametbek’e göre, Orta Asya Türklerinde kurdun asıl adı “börü”dür. Ancak Türkler, korktukları ya da saygı duydukları varlıkların ismini doğrudan söylemeyi uygun bulmadıkları için “börü” yerine bu farklı ifadeleri kullanmayı tercih etmişlerdir.
Birçok farklı Türk boyunda Bozkurt, farklı şekillerde betimlenmektedir. Çuvaş Türklerinin kurda “Kaşgar” veya “Tukmak” dedikleri bilinmektedir. Kırgız Türkleri kurt için “börü” kelimesini kullanmakta, zaman zaman “karışkır” ve “kurt” kelimelerini de kullandıkları görülmektedir. Kazak ve Karakalpak Türklerinin “börü” yerine “kaskır” kelimesini kullandıkları bilinmektedir. Uygur, Özbek ve Azerbaycan Türklerinin kullanım şekillerine bakıldığında; Uygur Türklerinin “böra”, Özbek Türklerinin “börü” ve “böri”, Azerbaycan Türklerinin ise “gurt” kelimesiyle kurdu adlandırdıkları görülmektedir. Sibirya sahasından Tuva Türklerinin söz varlığında kurt, “börü”, erkek kurt “askır börü”, dişi kurt ise “diji börü” ifadeleriyle kullanılmaktadır. Türkmenlerde kurt adı “gurt” şeklinde kullanılmakta olup, bu kullanımın eski Oğuz boylarının söyleyişinden kaynaklandığı tahmin edilmektedir. Sibirya Türkleri ve Türkistan coğrafyasında “Kök Börü” olarak adlandırılan Bozkurt, Başkurt Türklerinde “Ak Börü”, Hunlar döneminde ise “Ak Tugan” olarak adlandırılmıştır.
“Böri” kelimesinin ise tarihî metinlerde; Ak Böri, Al Böri, Gök Böri, Kök Böri, İl Böri, Böri Bars ve Böri Tigin gibi çeşitli tamlamalarla kullanıldığı görülmektedir.
-Ali Oruç-
